روش مطالعه پس ختام
شاید شما هم تا به حال نام روش پس ختام را شنیده باشید ولی هنوز به بررسی این روش مطالعه نپرداخته باشید. روش پس ختام، یکی از روش هایی است که برای مطالعه ی بهتر و اصولی تر استفاده می شود. به نحوی که مطالب خوانده شده، در کمترین زمان به خاطر آورده شود.
یکى از روش‌هاى موفق بهبود مطالعه و یادگیرى روش اسکیو ۴آر (SQ4R ، از حروف اول کلمات زیر تشکیل یافته است: review, recite, reflect, read, question, (scan) survey. در بعضى منابع (مثلاً وول فولک، ۱۹۹۵)، در مرحلهٔ نخست این روش به جاى survey (خواندن اجمالی) یا scan (دید زدن)، preview (پیش‌خوانی) را مورد استفاده قرار داده‌اند که در این صورت علامت اختصارى آن مى‌شود PQ4R (پى‌کیو ۴آر)).یا روش پس ختام است (توماس Thomas و رابینسون Robinson – سال ۱۹۷۹). اسکیو ۴آر از حروف اول شش مرحلهٔ آن تشکیل یافته است:
پیش‌خوانى
اگر مى‌خواهید مطالب کتابى را یاد بگیرید، نخست تمام آن کتاب را یک بار از رو بخوانید تا یک برداشت کلى از موضوع‌ها و قسمت‌هاى مهم آن کسب نمائید. این خواندن اجمالى یا پیش‌خوانى مى‌تواند شما را در یک سازمان‌دهى به مطالب، مثلاً ایجاد نوعى ساخت سلسله مراتبى براى آنها، کمک نماید. مطالبى که لازم است در پیش‌خوانى فصل‌هاى یک کتاب مورد توجه قرار گیرند عبارتند از مقدمه یا توضیحات مقدماتی، هدف‌ها، تیترهاى اصلى و فرعی، خلاصه، و جملات مقدماتى یا جملات موضوعى پاراگراف‌ها. وول فولک (۱۹۹۳) در رابطه با اثربخشى پیش‌خوانى گفته است همه اقدامات فوق به فعال شدن طرحواره‌هاى یادگیرنده کمک مى‌کنند. بنابراین، یادگیرنده خواهد توانست متن فصل موردنظر را که بعد از پیش‌خوانى به‌طور کامل مطالعه مى‌کند تفسیر نماید و به یاد بسپارد (ص ۲۷۶).
سؤال
براى هر قسمتى یا فصلى از یک کتاب که مى‌خوانید در رابطه با هدفى که از مطالعه دارید سؤال‌هائى را طرح نمائید. یکى از راه‌هاى انجام این کار این است که عناوین را به سؤال تبدیل کنید. مثلاً در رابطه با فصل موجود مى‌توان پرسید که روش پس‌ختام چیست؟ یا چگونه مى‌توان فصلى از یک کتاب را پیش‌خوانى کرد؟ سؤال‌هاى خود را با کلمات چگونه، چه کسی، چرا، چه چیزى بسازید.
خواندن
در این مرحله، مطلب یا موضوع را بخوانید، به هنگام مطالعه سعى کنید سؤال‌هائى را که مطرح کرده‌اید جواب دهید. توجه خود را به اندیشه‌هاى اصلی، جزئیات مؤید اندیشه‌هاى اصلی، سایر اطلاعاتى که به هدف‌هاى خواندن شما مربوط هستند معطوف سازید. در صورت لزوم، سرعت خواندن خود را متناسب با سهولت و پیچیدگى متن تغییر دهید.
تفکر
سعى کنید با تفکر دربارهٔ مطالبى که مى‌خوانید آنها را بفهمید و به آنها معنى بدهید. براى این منظور مى‌توانید کارهاى زیر را انجام دهید:
- آنچه را که مى‌خوانید با مطالبى که از قبل یاد گرفته‌اید ربط دهید.
- نکات فرعى را به مطالب اصلى پیوند دهید.
- بکوشید تا تناقضات موجود را حل نمائید.
- با استفاده از اطلاعاتى که مى‌خوانید مسائل طرح شده را جواب دهید. (اسلاوین، ۱۹۹۱، ص۱۷۴)
مهم‌ترین اصل زیربناى تفکر در جریان مطالعه بسط معنائى است. یکى از راهبرهاى مهم به یادسپارى بسط و گسترش مطالب است. ما به کمک بسط معنائى به مطالبى که مى‌خوانیم شاخ و برگ مى‌دهیم و بدین وسیله آنها را معنى‌دار مى‌سازیم و لذا بهتر به خاطر مى‌سپاریم.
از حفظ گفتن
پس از خواندن هر قسمت، سعى کنید مطالب مهم آن را به یاد آورید و براى خود بازگو کنید. ضمن این کار به سؤال‌هائى که طرح کرده‌اید پاسخ دهید. از حفظ گفتن به شما کمک مى‌کند تا بر درک خود نظارت کنید و از این طریق به شما معلوم مى‌گردد که چه قسمت‌هائى را خوب یاد نگرفته‌اید و باید آنها را از نو بخوانید.
مرور کردن
وقتى که خواندن تمام کتاب یا کل مطلب را به‌پایان رساندید، آن را مرور یا بازبینى کنید. بهترین راه مرور کردن این است که بکوشید تا، بدون مراجعه به متن، سؤال‌هاى مهم را جواب دهید. قسمت‌هائى را که نتوانستید به سؤال‌هاى آنها جواب دهید دوباره بخوانید. دوباره خواندن نوعى مرور کردن است. اما این کار براى همهٔ کتاب ضرورى نیست، سعى در جواب دادن به سؤال‌هاى اساسى بهترین راه مرور کردن است. راهبردِ از حفظ گفتن را براى فصل‌هاى کتاب و راهبردِ مرور کردن را براى کل کتاب به‌کار بندید.
با توجه به توضیحات بالا، روش اسکیو۴آر یا روش پس‌ختام بر سه اصل مهم بهسازى حافظه، یعنى سازمان‌دهی، بسط معنائی، و تمرین بازیابى استوار است. دلایل عمدهٔ موفقیت این روش و روش‌هاى مطالعهٔ مشابه با آن همین اصول نظرى هستند.
پژوهش‌هاى مختلفى انجام گرفته‌اند که نشان مى‌دهند روش پس‌ختام در افزایش پیشرفت تحصیلى و بالا بردن کیفیت یادگیرى دانش‌آموزان و دانشجویان مؤثر است. از جمله کامکار (۱۳۷۶) نشان داده است که دانشجویان قوى دانشگاه بیشتر از دانشجویان ضعیف از اجزاء روش پس‌ختام سود مى‌برند. در پژوهش او دانشجویان قوى کسانى بودند که میانگین نمرات دانشگاهى آنان ۱۶ یا بالاتر و دانشجویان ضعیف کسانى تعریف شدند که میانگین درسى آنان کمتر از ۱۳ بود.
اندرسون (Anderson – سال ۱۹۹۰) چند دلیل براى اثربخشى روس اسکیو۴آر آورده است. نخست اینکه، رعایت مراتب این روش دانش‌آموزان و دانشجویان را از سازمان‌بندى مطالبى که مى‌خوانند بیشتر آگاه مى‌سازد.. وول فولک (۱۹۹۵) در این‌باره گفته است بارها شاهد بوده‌ایم که وقتى از خواندن عنوان‌هاى یک مطلب غفلت مى‌کنیم اشاره‌ها و سرنخ‌هائى که ما را در یافتن سازمان آن مطلب هدایت مى‌کنند نیز از دست مى‌روند. دوم اینکه، رعایت این مراحل یادگیرنده را وا مى‌دارد تا، به‌جاى یادگیرى همهٔ اطلاعات در یک نشست، آنها را به‌صورت بخش به بخش یاد بگیرد.
